Το «βάραθρον» της Θεσπρωτίας | Ένα ξεχασμένο «καλλιστείο» ανδρικής αρετής στην αρχαία Ήπειρο

Το «βάραθρον» της Θεσπρωτίας | Ένα ξεχασμένο «καλλιστείο» ανδρικής αρετής στην αρχαία Ήπειρο

Σε μια εποχή που οι αγώνες δεν ήταν μόνο ζήτημα σωματικής δύναμης, αλλά και κοινωνικής καταξίωσης, η Θεσπρωτία φαίνεται πως είχε να επιδείξει έναν ιδιαίτερο θεσμό. 

Πρόκειται για έναν διαγωνισμό ευανδρίας – ένα είδος «καλλιστείου ανδρών» – που γνώρισε αίγλη στην αρχαιότητα και ονομαζόταν βάραθρον ή βάρατρον. 

Ο θεσμός αυτός τεκμηριώνεται ιστορικά και αποτελεί μία από τις ελάχιστες γνωστές μαρτυρίες για παρόμοια έθιμα στην Ήπειρο.

Τι ήταν το «βάραθρον»;

Η λέξη ευανδρία στην αρχαία ελληνική δεν σήμαινε απλώς το σωματικό κάλλος. Ήταν ένας συνδυασμός φυσικής ομορφιάς, σθένους, ανδρείας και γενικότερης αρρενωπής αξιοσύνης. Αγώνες ευανδρίας υπήρχαν σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας, με πιο γνωστά παραδείγματα αυτά των Παναθηναίων ή των Σπαρτιατών.

Στη Θεσπρωτία, όμως, ο αγώνας αυτός είχε τοπικό χαρακτήρα και συγκεκριμένη ονομασία:

«Εὐανδρίας ἀγών, βάραθρον· οὕτως ἐκαλεῖτο ἐν τῇ Θεσπρωτίᾳ.»

(Ησύχιος, Λεξικόν)

Πρόκειται για μια λιτή αλλά ιδιαίτερα σημαντική αναφορά, που καταγράφει την ύπαρξη του αγώνα αυτού ως μοναδική τοπική παράδοση. Το «βάραθρον» διεξαγόταν πιθανόν στο πλαίσιο θρησκευτικής ή πολιτικής εορτής και ο νικητής ελάμβανε ως έπαθλο ένα στεφάνι – τιμή ανώτερη και από υλικό βραβείο, καθώς σήμαινε δημόσια αναγνώριση.

Ατομική δοκιμασία, όχι ομαδικός αγώνας

Σύγχρονες ακαδημαϊκές μελέτες (π.χ. Γκουρνέλης Π., Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης) επισημαίνουν ότι τέτοιοι αγώνες δεν ήταν απαραίτητα ομαδικοί ή αθλητικοί, αλλά τελετουργικοί και επιλεγμένοι. 

Επρόκειτο για τιμητική επιλογή του «καλύτερου» νέου άνδρα, πιθανόν από τη νεολαία κάθε χρονιάς. Το «στεφάνι» λειτουργούσε ως σύμβολο διάκρισης για την είσοδό του στην ενήλικη κοινωνική ζωή.

Τι μπορεί να σημαίνει «βάραθρον» στη συγκεκριμένη χρήση;

Παρά την αρνητική σημασία της λέξης στην Αττική (όπου το «βάραθρον» ήταν χαράδρα στην οποία ρίπτονταν εγκληματίες), στη θεσπρωτική παράδοση φαίνεται να σημαίνει κάτι εντελώς διαφορετικό. Δεν αποκλείεται να επρόκειτο για:

• συγκεκριμένο τοπωνύμιο στην περιοχή,
• μεταφορική χρήση της λέξης ως «δοκιμασία» (το πέρασμα από το παιδί στον άνδρα),
• ή ακόμη και συμβολικό χώρο κρίσης ή τελετής.

Δεν υπάρχουν μέχρι σήμερα αρχαιολογικά ευρήματα που να επιβεβαιώνουν τον ακριβή τόπο ή μορφή του «βάραθρου», ωστόσο η μαρτυρία του Ησύχιου αποτελεί αυθεντική πηγή.

Γιατί έχει σημασία σήμερα;

Η ύπαρξη τέτοιου αγώνα στη Θεσπρωτία αποκαλύπτει μια ισχυρή τοπική πολιτισμική ταυτότητα κατά την αρχαιότητα. Παρότι η Ήπειρος συχνά αντιμετωπιζόταν ως «περιφέρεια» του ελλαδικού κόσμου, στην πραγματικότητα ανέπτυξε δικές της λατρευτικές και κοινωνικές πρακτικές, όπως το «βάραθρον», που σπάνια απαντώνται αλλού.

Σήμερα, η ανάδειξη τέτοιων ξεχασμένων στοιχείων:

• εμπλουτίζει τη συλλογική ιστορική μνήμη,
• μπορεί να αποτελέσει τουριστικό και πολιτιστικό μοχλό ανάπτυξης,
• ενώ δίνει ευκαιρία για εκπαιδευτικές δράσεις, αναβιώσεις ή πολιτιστικά φεστιβάλ.

Μπορεί να αναβιώσει το «βάραθρον»;

Ίσως όχι με την αυστηρή αρχαιοελληνική έννοια. Αλλά με σεβασμό στην πολιτιστική του ρίζα, θα μπορούσε να ενταχθεί στο πλαίσιο ενός σύγχρονου:

• φεστιβάλ νεότητας και παράδοσης,
• με παρουσίαση ενδυμασιών, αξιών, τελετουργικών,
• ή και θεατρική αναπαράσταση, στο πλαίσιο πολιτιστικής εβδομάδας.

Ένα τέτοιο εγχείρημα, με τη στήριξη τοπικών αρχών, θα έφερνε στο φως έναν ανεκμετάλλευτο θησαυρό της Θεσπρωτικής ιστορίας.