Είναι γνωστό πως ο μεγάλος Διδάσκαλος του Γένους και Ιεραπόστολος Κοσμάς ο Αιτωλός ανάλωσε σχεδόν όλη τη ζωή του στις περιοδείες στην Τουρκοκρατούμενη Ελλάδα και τη Βόρειο Ήπειρο. Το έργο αυτό επιτέλεσε για είκοσι ολόκληρα χρόνια. Από το 1759 μέχρι το 1779, χρονιά που απαγχονίστηκε στο Κολικόντασι της Βορείου Ηπείρου, χωριό κοντά στο σημερινό Φίερι της Αλβανίας.

Είναι επίσης γνωστό πως ο σκοπός του ήταν ιερός.: Να παραμείνουν οι χριστιανοί στην ορθοδοξία. Και τούτο γιατί στα δύσκολα εκείνα χρόνια της σκλαβιάς πολλοί Έλληνες εγκατέλειπαν, για διάφορους λόγους, τον χριστιανισμό και ασπάζονταν τον Μουσουλμανισμό. Ιδιαίτερα «στην περιοχή της Θεσπρωτίας», όπως γράφει η Μαρία Μαμασούλα, Φιλόλογος, Θεολόγος και Δ/ρ Παιδαγωγικής στο βιβλίο της «Ο βίος του Αγίου Κοσμά», οι εξισλαμισμοί ήταν πολλοί επί των ημερών του Πατροκοσμά. Η άρνηση του Χριστιανισμού στην περιοχή «κορυφώθηκε στη διάρκεια του ΙΗ΄ αιώνα (1700-1799) λόγω των πυκνών (πολεμικών) επιχειρήσεων των τουρκικών στρατευμάτων εναντίον των κλεφταρματολών, καθώς και λόγω των συνεπειών του ρωσοτουρκικού πολέμου και της αποτυχίας του κινήματος του Ορλώφ (1770-1774». Ο Αραβαντινός γράφει: «Κατά την εποχήν ταύτην (1737) οι χριστιανοί της Χαονίας και Θεσπρωτίας ήρξαντο ελαττούσθαι επαισθητώς, ένεκεν της κατά καιρόν τουρκίσεώς των, γιγνομένης προς αποφυγήν των αδιαλείπτων κακουχιών, ας οι Οθωμανοί ενεποίουν εις τους χριστιανούς. Πολλά χωρία ηναγκάσθησαν, ίνα εναγκαλισθώσι τον Ισλαμισμόν».

Το φαινόμενο αυτό είχε ανησυχήσει σφόδρα τους Πατριάρχες της πάλε ποτέ Βασιλεύουσας, οι οποίοι βρήκαν στο πρόσωπο του Αγιορίτη, μέχρι τότε, ιερομόναχου Κοσμά τον πλέον κατάλληλο νέο και φλογερό χριστιανό και πατριώτη να κατηχήσει κατάλληλα τους υπόδουλους Έλληνες. Φυσικά υπό την ανοχή των Μουσουλμανικών αρχών καθώς το ιερό τους βιβλίο, το Κοράνιο, απαγόρευε τη θρησκευτική καταπίεση των υπόδουλων λαών. Ιδιαιτέρως μάλιστα των Χριστιανών, καθώς ο Μωάμεθ, ιδρυτής του Μουσουλμανισμού, αναγνωρίζει τον ιδρυτή του Χριστιανισμού ως προφήτη του Αλλάχ. Έτσι η κύρια διδασκαλία του Πατροκοσμά προς τους χριστιανούς Έλληνες είναι να διατηρήσουν οπωσδήποτε τη Χριστιανική Θρησκεία και την Ελληνική Γλώσσα. Αυτά πορεύονται μαζί. Μέσα από τα σχολεία, κατηχούσε, όπου θα διδάσκεται η ελληνική γλώσσα, τα ελληνόπουλα θα μάθουν και ποτέ δε θα λησμονήσουν τα μεγάλα νοήματα της Ευαγγελίου.

Είναι αλήθεια πως ο ιερομόναχος Κοσμάς, γεννημένος στο Θέρμο της Αιτωλίας, στα τελευταία χρόνια της ζωής του γνωρίζεται με τον Αλή Τεπελενλή, ο οποίος, νέος ακόμη, βρίσκεται στο Τεπελένι και φιλοδοξεί μεγάλα αξιώματα, όπως τον θέλει και τον προορίζει η πολυμήχανη μάνα του, η χριστιανή Χάμκω. Έτσι ο δυναμικός νέος Αλή διαμορφώνει πολύ καλές σχέσεις μαζί του. Τον αποδέχεται μάλιστα ως ένα σοφό προφήτη, που μόνο καλά λόγια και ευνοϊκές προφητείες έχει να λέει γι’ αυτόν. Για τις αγαθές σχέσεις του Πατροκοσμά με τον Αλή Τεπελενλή γράφει ο Κ. Σ. Κώνστας στο έργο του: Ο ‘Αγιος Κοσμάς ο Αιτωλός , εκδ. Γ΄, Αθήνα 1990, εκδ. Αποστολική Διακονία, σελ. 158-162: «Αλλ’ ο Άγιος προφθάσας εισήλθεν εις την κωμόπολιν, ζητών εν αυτή άσυλον. Τότε ήνοιξε η θύρα ενός αρχοντικού και προέβαλεν εις το κατώφλιόν της η φοβερά και επιβλητική σιλουέττα της Χάμκως, μητρός του Αλή. Έπιασε από το χέρι τον ‘Αγιον και τον έμπασεν εις το σπίτι της. Μετ’ ολίγον ενεφανίσθη και ο υιός της, φυγόδικος τότε, ο κατόπιν Αλή πασάς των Ιωαννίνων. Κατά την ώραν του φαγητού ο ‘Αγιος με την προφητικήν ματιάν του διέγνωσε το μέγα και παράδοξον μέλλον του νέου. Ο Κοσμάς κοιτάζων κατάματα τον Αλή, του είπε: «Θα γίνης μεγάλος άνθρωπος· θα κυριεύσης όλη την Αρβανιτιά· θα υποτάξης την Πρέβεζα, την Πάργα, το Σούλι, το Δέλβινο, το Γαρδίκι και αυτό το τάχτι του Κουρτ πασά. Θα αφήσης μεγάλο όνομα εις την Οικουμένην». Και προσέθεσεν ακόμη: «Αυτή είναι η θέλησις της Θείας Προνοίας. Ενθυμήσου όμως σε όλη τη διάρκεια της εξουσίας σου να αγαπάς τους Χριστιανούς, αν θέλης να μείνη η εξουσία εις τους διαδόχους σου». Την επομένη πρωίαν ηρώτησε και πάλι τον Κοσμάν ο Αλής δια το μέλλον του και αν θα υπάγη εις την ΚΠολιν. Και ο ‘Αγιος τότε είπε: «Και στην Πόλιν θα πας, μα με κόκκινα γένεια!» Ο Αλής δεν εννόησε την τελευταίαν φράσιν και απεχωρίσθηκαν, χαιρετισθέντες φιλικώς.»

Πάντως ο Αλή πασάς του ήταν ευγνώμων μέχρι τέλους. Γι’ αυτό και όταν πια ο Κοσμάς είχε απαγχονιστεί από τις τουρκικές αρχές του Φίερι και ο Αλής είχε αναγορευτεί Πασάς των Ιωαννίνων, έδωσε έντολή να χτιστεί ναός προς τιμήν του «προφήτη», να βρεθούν τα οστά του και να ταφούν στη σημερινή τους θέση. Στην ουσία Μεγάλος Διδάσκαλος του Γένους είχε αγιοποιηθεί πολύ πριν από την επισημη ορθόδοξη εκκλησία που τον αγιοκατέταξε μόλις το 1961.

Εν τω μεταξύ δεκάδες χωριά της Θεσπρωτίας είχαν ασπαστεί τον Ισλαμισμό.

Κι ενώ σκοπός του ένθερμου Ιεραπόστολου ήταν να αποτρέψει τους υπόδουλους συμπατριώτες του από τον αφελληνισμό και τον εξισλαμισμό, δημιουργείται η απορία γιατί έκρινε σκόπιμο να ανέβη μέχρι το Σούλι, τη στιγμή μάλιστα που ο ηρωικός εκείνος τόπος παρέμενε ακόμη ελεύθερος. Ούτε και είχαν πρόβλημα εξισλαμισμού οι Σουλιώτες, αφού ήταν ανέκαθεν Χριστιανοί και ουδέποτε έδειξαν αλλόθρησκες διαθέσεις. Αντίθετα είχαν χτίσει πολλούς ναούς, με σημαντικότερο το ναό του Αγίου Δονάτου, προστάτη και θαυματουργού, και εκκλησιάζονταν τακτικά μέχρι την ώρα που το Σούλι έπεσε στον Βεζίρη Αλή Πασά. Εξάλλου οι Σουλιώτες είχαν τον φλογερό τους Ιερομόναχο Σαμουήλ, που μέχρι το τέλος της ζωής του, εκτός από τους πατριωτικούς και εθνικούς του λόγους, κήρυττε αδιάλειπτα με πύρινα κηρύγματα και τη χριστιανική πίστη. Υπάρχουν βέβαια κάποιες μαρτυρίες πως, όταν ο Πατροκοσμάς έφτασε στο Σούλι, έφερε μαζί του, από την Ιερά μονή Διχουνίου της περιοχής Ραδοβιζίου Ιωαννίνων, και τον νεαρό τότε καλόγερο Σαμουήλ και τον εγκατέστησε εκεί.

Όμως και πάλι το ερώτημα παραμένει. Να τι γράφει πάλι η βιογράφος του Κοσμά Μαρία Μαμασούλα. «Έφθασε ο Πατροκοσμάς ως το Σούλι συσταίνοντας ησυχία και σύνεση στους αδούλωτους Σουλιώτες στη σύναξη του Αγίου Δονάτου, επιτιμώντας (κατηγορώντας) την υπερηφάνειά τους: «Σας λυπάμαι για την περηφάνεια, οπού έχετε», και τινάζοντας τα παπούτσια του, συνέχισε: «Το ποδάρι μου εδώ δεν θα ξαναπατήσει. Κι αν δεν αφήσετε αυτά τα πράγματα που κάνετε, την αυθαιρεσία και ληστεία, θα καταστραφήτε». Ύστερα, κοιτάζοντας τ’ άρματα πούχαν κρεμασμένα σ’ ένα δένδρο, είπε: «Σε κείνο το κλαρί, που κρεμάτε τα σπαθιά σας, θαρθεί μέρα που θα κρεμάσουν οι γύφτοι τα όργανά τους». Ευλόγησε τα βουνά του Σουλίου, λέγοντας: «Ευλογημένα βουνά θα σώσετε πολύ κόσμο». Γράφει ακόμη. «Στο Κεράσοβο, στη Γλαβίτζα και στο Τσαγκάρι σύστησε (Ο Πατροκοσμάς) Σχολεία, και προέτρεψε τους κατοίκους να στήνουν σταυρούς «εις ανάμνησιν του υπέρ ημών σταυρωθέντος».

Όπως φαίνεται καθαρά, ο Ιεραπόστολος μίλησε στους γενναίους Σουλιώτες με πολύ θυμό. Όχι γιατί είχαν ξεχάσει τη γλώσσα ή τη Θρησκεία, αλλά για την «περηφάνεια» τους, δηλαδή την αλαζονεία. Κι ακόμα γιατί δεν ήταν «συνετοί» και δεν «κάθονταν ήσυχα». Συνεπώς η απάντηση στο ερώτημα βρίσκεται εδώ. Εξάλλου ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός ουδέποτε παρότρυνε τους υπόδουλους Έλληνες σε εξέγερση κατά του κατακτητή. Δε θα ήταν εύκολο άλλωστε. Αν το έκανε η σίγουρη …αμοιβή του θα ήταν από την πρώτη στιγμή ο απαγχονισμός του. Όπως συνέβη με τον Πατριάρχη Άγιο και εθνομάρτυρα Γρηγόριο τον Ε΄ στην Κωσταντινούπολη από τον Σουλτάνο Μαχμούτ τον Β’.

Τελικά ο Πατροκοσμάς απαγχονίστηκε από τις τουρκικές αρχές του Μπερατίου της το 1779 στο Κολικόντασι της Βορείου Ηπείρου. Εννιά χρόνια πριν την ανάδειξη του Αλή ως Πασά των Ιωαννίνων (1788).

Πάρτυ - μασκέ το Σάββατο στη Σαγιάδα