Με την έναρξη του Α’ Βαλκανικού Πολέμου, όλη η περιοχή, από τα ορεινά της Παραμυθιάς, το Σούλι μέχρι στα καμποχώρια και έως τη Γλυκή, το Φανάρι και την Πρέβεζα, γέμιζε από απελευθερωτικές ελληνικές αντάρτικες ομάδες. Η κατάσταση που επικρατούσε τότε στα χωριά του κάμπου της Παραμυθιάς, του Φαναρίου και της Πρέβεζας ήταν τραγική.

Αδίστακτες τουρκομουσουλμανικές συμμορίες, με την βοήθεια και της τουρκικής Χωροφυλακής, τριγύριζαν μέρα και νύχτα στα χωριά και τρομοκρατούσαν τον κόσμο, σπέρνοντας παντού -με δολοφονίες, βιασμούς και λεηλασίες- τη βία και το φόβο. Μαζί τους και οι μουσουλμάνοι φεουδάρχες, μεγαλοκτηματίες, αγάδες, που με οπλισμένους τουρκομουσουλμάνους καταπίεζαν και εκβίαζαν με κάθε τρόπο τον ελληνικό πληθυσμό, όλους τους χριστιανούς κατοίκους του τόπου.

Στο δυτικό τούτο χώρο της Ηπείρου, οι κύριες μετωπικές πολεμικές γραμμές σύγκρουσης που είχαν αναπτυχθεί ήταν η παρά τον Αχέροντα περιοχή, που αρχίζει από τις εκβολές του στη Σπλάντζα και στο Βαλαντόραχο έως τα χωριά Νεμίτσα και Γλυκή, οι δυτικές πλαγιές του Ζαβρούχου στο Σούλι και η περιοχή της Ντουσκάρας: Πόποβο, Πετούσι, Μπρέλεσα έως την Ολύτσικα. Στα χωριά πάνω από τη Σκάλα Παραμυθιάς, στο Πόποβο, στο Πετούσι, στην Πράδαλα, στη Βελανιδιά, στην Κόπρα, στη Γράσδιανη και στη Λιβίκιστα, οι αντάρτικες ομάδες που είχαν οργανωθεί διατηρούσαν ένοπλα τμήματα από το 1909, με σκοπό να χτυπήσουν τους Τούρκους που φύλαγαν το πέρασμα της Σκάλας, να απελευθερώσουν, όταν έρθει η κατάλληλη ώρα, την Παραμυθιά και να τους διώξουν στην «Κόκκινη Μηλιά», όπως το είχε πει ο άγιος Κοσμάς και το κρατούσαν βαθιά στο νου και στην καρδιά τους.

Τούτη η περιοχή την Ντουσκάρας, από το Πόποβο και πέρα έως την Ολύτσικα, αποτελούσε βασικό πέρασμα, το μοναδικό δρόμο που συνδέει την Παραμυθιά με τα Γιάννενα. Η Σκάλα της Παραμυθιάς, το κάστρο στο Ελευθεροχώρι και ο αυχένας του Σάββα στην Κοσμηρά ήταν στρατηγικές θέσεις, που έδιναν σε όποιον τις κατείχε τη δυνατότητα να ελέγχει την κύρια οική αρτηρία και επικοινωνία Παραμυθιάς-Ιωαννίνων, και αντίστροφα. Κέντρο συγκέντρωσης, οργάνωσης και καθοδήγησης των στρατιωτικών και των αντάρτικων δυνάμεων, που είχαν αναπτυχθεί στην περιοχή αυτή της Ντουσκάρας ήταν το Πόποβο. Εδώ, τα σώματα των αντάρτικων δυνάμεων που είχαν συγκεντρωθεί, του Νικόλα Κουτούπη, του Γιώργου Καρρά, του Μάρκου Δεληγιαννάκη, του Σπύρου Κρομμύδα και του Βάρφη, θα καταστρώσουν και τα σχέδια των ενεργειών για την κατάληψη της Σκάλας της Παραμυθιάς, που την κατείχαν οι Τούρκοι. Με τις δυνάμεις των οπλαρχηγών αυτών και με πολλούς εθελοντές που προσέρχονται στον κοινό αγώνα, ετοιμάστηκε η εξόρμηση για την κατάληψη της Σκάλας, που αποτελούσε έναν από τους πιο βασικούς και κύριους σκοπούς για την απελευθέρωση του τόπου από την τούρκικη υποδούλωση.

Η κατοχή του Ελευθεροχωρίου και της Σκάλας Παραμυθιάς από τους Τούρκους εμπόδιζε την ανάπτυξη οποιουδήποτε σχεδίου των ελληνικών αντάρτικων δυνάμεων για τον έλεγχο της περιοχής και του δρόμου Παραμυθιάς-Ιωαννίνων. Αυτό φυσικά δυσκόλευε τότε και την ανάπτυξη των επιχειρήσεων του ελληνικού στρατού για την απελευθέρωση των Ιωαννίνων και της Παραμυθιάς. Έτσι, πάρθηκε η απόφαση να χτυπηθούν και να διωχθούν οι Τούρκοι από τα μέρη αυτά. Για το σκοπό αυτόν άρχισε η συγκέντρωση των ανταρτικών δυνάμεων της περιοχής στο Πόποβο. Η κατάληψη της Σκάλας αποτέλεσε κύριο μέλημα του Μεικτού Ηπειρωτικού Στρατεύματος.

Ο υπολοχαγός Δημ. Τ. Νότη Μπότσαρης, αξιωματικός του τακτικού ελληνικού στρατού, ήταν αρχικά διοικητής του μεικτού αυτού αποσπάσματος, στο οποίο είχαν υπαχθεί εθελοντικά τμήματα της περιοχής Άρτας και Πρέβεζας, επαναστατημένα τμήματα που δρούσαν βορειότερα, στο σοβαρό τομέα Παραμυθιάς (Ποπόβου-Πετουσίου). Ανάμεσα σε αυτά ήταν και οι ομάδες των οπλαρχηγών Νικ. Κουτούπη, Μάρκου Δεληγιαννάκη, Γιώργου Καρρά, Βάρη και Σπύρου Κρομμύδα, τα οποία ενισχύονταν και από οπλοφόρους κατοίκους της περιοχής. Η κατοχή της Σκάλας Παραμυθιάς από τους Τούρκους ανησυχεί τον αρχηγό του μεικτού εκείνου ηπειρωτικού σώματος, ο οποίος δίνει στους οπλαρχηγούς αυτούς τις εντολές του για την κατάληψη της Σκάλας Παραμυθιάς.

Αριθ. 127/Α.Μ. – Αριθ. 53.
Οπλαρχηγός Γ. Καρράν και Νικ. Κουτούπην.
Διατάσσω την κατάληψιν της Σκάλας Παραμυθιάς, συγχρόνως δε εξουσισοδοτώ αμφοτέρους όπως μετέρχεσθε παν μέσον διά την εξυπηρέτησιν του επιδιωκόμενου σκοπού υπό των χωρικών, προς τους οποίους δίδω την εντολήν να είναι πρόθυμοι εις ότι τους χρειάζεσθε.
Ζώριστα 2 Νοεμβρίου 1912.
Δημ. Μπόταρης.

Για την κατάληψη της Σκάλας, το Αρχηγείο Ηπείρου έδωσε μεγάλη σημασία. Διέταξε τον ανθυπολοχαγό Βασίλη Τεριακίδη να σπεύσει με ύο διμοιρίες ευζώνων προς το Πόποβο (Διαταγή αριθ. 3334, 13-11-1912). Διατάχθηκε επίσης να πορευτεί στο Πόποβο και ο καπετάν Κρομμύδας. Ο Τεριακίδης, στον οποίο η στρατιωτική διοίκηση είχε αναθέσει την αρχηγία της επιχείρησης, αναφέρει (23-11-1912) ότι, όταν έφθασε στο Πόποβο με 100 ευζώνους, βρήκε και άλλους οπλαρχηγούς εθελοντικών αντάρτικων ομάδων: τον Μάρκο Δεληγιαννάκη με 26 Κρητικούς, τους Ηπειρώτες Βάρφη με 10 και Γιώργο Καρρά, με τον αδελφό του, με 150. Επίσης, τον Νικόλα Κουτούπη από το Πόποβο με 80, τον παπά Δημήτρη Λιόντο από Βερνίκο και τον Γρηγόρη Κολιούση με 30 νοματαίους, καθώς και περίπου 200-300 χωρικούς. Ο Τεριακίδης αναφέρει: Τότε, λαμβάνοντας υπόψη τον μέγαν αριθμόν συγκεντρωμένων ανδρών διέταξα επίθεσιν κατά Πλέσσας και Σκάλας Παραμυθιάς.

Η Σκάλα είναι η στενωπός μεταξύ των βουνών του Γκορίλα και της Σπάτας-Χιονίστρας. Είναι ένας κατηφορικός δρόμος με καλντερίμι, που στριφογυρίζει ανάμεσα σε βράχους. Ανατολικά της Σκάλας είναι το χωριό Ελευθεροχώρι (Λευτεροχώρι), δεξιά και βόρεια του δρόμου που κατεβαίνει προς Παραμυθιά είναι το κάστρο, ενώ στον αυχένα της Σκάλας βρίσκεται το φυλάκιο, η Κούλια. Οι Τούρκοι είχαν στήσει πριν από το Ελευθεροχώρι ένα φυλάκιο για αντέρεισμα. Βαθιά νύχτα, σκοτάδι ήταν, όταν οι αποφασιστικοί τούτοι αντάρτες κίνησαν από το Πόποβο. Σκοπός, η κατάληψη της Σκάλας της Παραμυθιάς. Πριν ακόμα χαράξει, αθόρυβα και μεθοδικά πιάνονται μία-μία οι προκαθοριμένες θέσεις. Η επίθεση, αιφνιδιδαστική και σφοδρή.

Η αριστερή φάλαγγα με τον Κουτούπη και τον Καρρά, που φυσικά γνώριζαν καλά σπιθαμή προς σπιθαμή τον τόπο, χτυπούν το φυλάκιο στα ανατολικά του χωριού, που οι Τούρκοι το είχαν για αντέρεισμα, και το παίρνουν. Όσοι από τους Τούρκους γλίτωσαν τρέχουν να οχυρωθούν στα σπίτια του χωριού. Η μάχη, φονική και πεισματική. Στοτώθηκαν πολλοί. Ανάμεσα σε αυτούς και ο αρχηγός, ο Νικόλας Κουτούπης. Τελικά, ο Τούρκοι λυγίζουν και υποχωρούν. Το Ελευθεροχώρι, έπειτα από πολύωρη ονική μάχη, πέφτει στα χέρια των ανταρτών. Αμέσως μετά την επίθεση των ομάδων του Κουτούπη και του Καρρά, κινήθηκαν και τα σώματα του τακτικού στρατού και των οπλαρχηγών Κρομμύδα και Δεληγιαννάκη, που με αιφνιδιασμό κυριεύουν το κάστρο και τα γύρω υψώματα του Ελευθεροχωρίου, και αναγκάζουν τους Τούρκους σε υποχώρηση.

Σε μια φάση της σκληρής αυτής σύγκρουσης, την ώρα που ο σημαιοφόρος Γ. Μακαρώνας ρίχνεται με φούρια στη φωτιά της μάχης, χτυπιέται πισώπλατα, εκεί στην είσοδο της Σκάλας, από έναν Τούρκο κρυμμένο πίσω από ένα βράχο, και σκοτώνεται. Σε αυτές τις συγκρούσεις σκοτώνεται και ο Μανώλης Πατεράκης, ανιψιός του ολαρχηγού Δεληγιαννάκη. Οι λίγοι Τούρκοι που σώθηκαν, υποχωρώντας από λιθάρι σε λιθάρι και από λόφο σε λόφο, ταμπουρώνονται στο φυλάκιο της Κούλιας, στη Σκάλα, σε έναν κοντινό λόφο. Η μάχη συνεχίζεται έως το απόγευμα της 25ης Νοεμβρίου του 1912, που καταλαμβάνεται η Κούλια. Η χαρμόσυνη είδηση, που διαδόθηκε γρήγορα, δυνάμωσε την ελπίδα των σκλάβων Ελλήνων. Να πώς ανακοίνωσε την επόμενη μέρα ο διοικητής των ελληνικών τμημάτων Βασίλης Τεριακίδης την ηρωική αυτή μάχη για την κάλυψη της Σκάλας της Παραμυθιάς:


Σκάλα Παραμυθιάς 26-11-1912
Αρχηγείο Στρατού Ηπείρου Άρταν
Λαμβάνω την τιμήν ν’ αναφέρω ότι σήμερον μετά την μάχην, διαρκέσασαν καθ’ όλην την ημέραν, βοηθούμενος και υπό των οπλαρχηγών Κουτούπη, Βάρφη, Κρομμύδα, μετά 75 ανταρτών και 100 περίπου χωρικών των πέριξ χωρίων, κατέλαβον την Σκάλα Παραμυθιάς, κυριεύοντας τα δύο υπερκείμενα φρούρια αυτής. Έσχομεν 1 στρατιώτην νεκρόν και 5 τραυματίας. Εκ των ανταρτών εφονεύθησαν 4 και επληγώθηκαν ισάριθμοι. Λάφυρα έπεσαν εις χείρας ημών, 100 όπλα Μάουζερ και 40 Μαρτίνι. Εν τοις φρουρίοις εύρωμεν οπτικόν τηλέγραφον, μέγα περιστροφικόν τηλεσκόπιον, 40 σάκκους αλεύρου, μερικούς ζακχάρεως κτλ. Συνελάβομεν περί τους 40 αιχμαλώτους. Αποστέλλω αυτούς αύριον δια συνοδείας. Αριθμίσαντες εύρωμεν 80 νεκρούς Τούρκους εντός στενωπού της Σκάλας μόνον. Εις την πεδιάδα Παραμυθιάς άπειρα πτώματα Τούρκων. Μετά την μάχην οι αντάρται και χωρικοί επεδόθησαν εις την λαφυραγωγίαν. Μετά των ανδρών μου ανέλαβον την φρούρησιν των κταταληφθεισών θέσεων. Τεριακίδης.

Τον Σπύρο Κρομμύδα, που έζησε και τιμήθηκε ως αξιωματικός του στρατού, η λαϊκή μούσα τον τραγούδησε:
Λάλησε, κούκε, λάλησε, λάλα, καημένο αηδόνι.
Λάλησε στα ψηλά βουνά και στα ψηλά λαγκάδια.
Λάλα και στην Παραμυθιά, ψηλά μες στον Γκορίλα.
Ρωτάτε για τον Σπύρο, τον καπετάν Κρομμύδα.
(Ηπειρώτικη Εταιρεία, τεύχ. 149, σ. 72)

Άλλο δημοτικό τραγούδι για τον πόλεμο στη Σκάλα της Παραμυθιάς λέει:
Οι αντάρτες κάνουν πόλεμο και πήρανε το κάστρο.
Τη Σκάλα της Παραμυθιάς κι’ απάνω στα Βορτόπια.
Και σκότωσαν πολλή Τουρκιά κι’ έπιασαν Τούρκους σκλάβους.
Μά έχουν και πίκρα τα χωριά και δεν παρηγοριούνται.
Γιατί στη μάχη πέσανε δεκάξι παλικάρια.
Λαβώθηκε κι’ ο αρχηγός, ο Μάρκος Δεληγιαννάκης.
Μ’ αυτός δεν σκούζει, δεν πονεί, εν κλαίει για την πληγή του.
Μα κλαίει τα παλικάρια του και τον υπαρχηγό του,
τον ξακουσμένο Σταυραητό, Κουτούπη το Σουλιώτη,
και το σημαιοφόρο του Μανώλη Πατεράκη,
που ‘χεν πρωτοπαλίκαρο και μπιστικό παιδί του.
Τον κλαιν κι’ όλοι οι σύντροφοι του κι’ οι πληγωμένοι σκούζουν,
κι’ όλες οι νιες της Σέλιανης του λέγουν μοιρολόγια.
Σήκω, λεβέντη Κρητικέ, να βάλης τ’ άρματά σου.
(Από τη συλλογή του οπλαρχηγού Β.Γ. Βερναρδή)

paramythia-online.gr
βιβλίο Γη Θεσπρωτών – Παρόλας Γιάννης