Το μυστήριο της εξομολογήσεως και η προετοιμασία του - Της Βασιλικής Παππά - thespro.gr

Ο «δρόμος» για τη θεραπεία της πάσχουσας ψυχής.

Το μυστήριο της εξομολογήσεως και η προετοιμασία του

Της Βασιλικής Παππά

Όλα τα μυστήρια της Εκκλησίας λειτουργούν με απώτερο σκοπό τη σωτηρία του ανθρώπου. Μπορεί ο άνθρωπος με το Βάπτισμα να εισέρχεται στο Σώμα του Χριστού, την Εκκλησία και να απαλλάσσεται από το προπατορικό αμάρτημα, όμως η καθημερινή του πορεία είναι γεμάτη από πτώσεις που τον απομακρύνουν από τον Θεό. Έτσι ο φιλάνθρωπος Θεός που προγνώριζε την αδυναμία του ανθρώπου να ξεφύγει από την πλεκτάνη του πονηρού, μας έδωσε τη δυνατότητα να μπορούμε να μετανοήσουμε και να ζητήσουμε συγχώρηση για τις αμαρτίες μας. Έτσι μέσω του μυστηρίου της Μετανοίας και της Εξομολογήσεως, συγχωρούνται και εξαλείφονται οι αμαρτίες μας και αποκαθίστανται οι σχέσεις μας μαζί Του.

Μετάνοια, σημαίνει αλλαγή νου, φρονήματος, τρόπου ζωής. Επομένως σημαίνει εγκατάλειψη της αμαρτωλής πορείας και των λαθεμένων έργων και ζωή σύμφωνη με το θέλημα του Θεού. Χωρίς μετάνοια δεν οδηγείται κανείς στη εξομολόγηση αλλά και χωρίς την εξομολόγηση, με μόνη τη μετάνοια, δεν θα μπορούσε να σωθεί ο άνθρωπος, αφού «πάντες γὰρ ἥμαρτον καὶ ὑστεροῦνται τῆς δόξης τοῦ Θεοῦ» (Ρωμ. 3,23).

Απαραίτητη κρίνεται η ταπεινή ομολογία των αμαρτιών μας μετά λύπης και συντριβής, η οποία αποτελεί πράξη ευάρεστη στον Κύριο. Η αγάπη Του είναι τόσο μεγάλη που χωράει κάθε αμαρτωλό άνθρωπο. Αν ο Αδάμ μετά την παρακοή του παραδεχόταν μετανοημένος το σφάλμα του, θα έβρισκε συγχώρηση από το Θεό. Αλλά, επειδή αρνήθηκε να πει το «ἥμαρτον» δικαίως εκδιώχθηκε, εξορίσθηκε, έζησε και πέθανε. Ακόμα και ο βασιλιάς Δαυίδ μολονότι έπεσε σε δύο θανάσιμα αμαρτήματα, σε φόνο και μοιχεία, συγχωρήθηκε, επειδή μετανόησε ειλικρινά.

Για να κάνουμε όμως μία σωστή εξομολόγηση, δεν πρέπει να προσερχόμαστε πρόχειρα και απροετοίμαστα. Απαιτείται ανάλογη προετοιμασία και προσέλευση με την πρέπουσα καρδιακή κατάνυξη. Το βάπτισμα είναι από τα μυστήρια που δεν επαναλαμβάνονται, γι’ αυτό υπάρχει η εξομολόγηση, η οποία μπορεί να πραγματοποιηθεί όσες φορές επιθυμούμε.

Είναι το μυστήριο της άπειρης αγάπης και της υψίστης φιλανθρωπίας του Θεού για τον καθένα. Ακόμα και ο Χριστός, ο μόνος αναμάρτητος, δέχτηκε βάπτισμα μετάνοιας από τον Ιωάννη θέλοντας να καταδείξει την αναγκαιότητα του μυστηρίου. Κανένα άλλο μυστήριο δεν θεμελιώθηκε την ημέρα του Πάσχα παρά το Μυστήριο της Μετανοίας. Ο Χριστός γνώριζε ότι θα φύγει από τη γη γι’ αυτό χαρίζει στους Αποστόλους την εξουσία της αφέσεως, ώστε εμείς μέσω της Εξομολογήσεως να αναστηθούμε μαζί Του στην αιώνια ζωή. Η δικαιοδοσία αυτή μεταλαμπαδεύεται στη συνέχεια και σε όλους τους διαδόχους του, στους επισκόπους και από αυτούς στους ιερείς της Εκκλησίας.

Επειδή όλοι οι άνθρωποι καθημερινά αμαρτάνουμε, είτε με τις πράξεις μας είτε με τους λογισμούς μας, αν θέλουμε να καταστούμε απαθείς και να σωθούμε, η αληθινή και διαρκής μετάνοια είναι το μέσον που μπορεί να μας επαναφέρει στην προπτωτική κατάσταση. Η αμετανοησία οδηγεί στην πλήρη σχάση με τον Θεό και συνεπώς στον πνευματικό θάνατο[i].

Ο Συμεών ο Νέος Θεολόγος διαπιστώνει ότι για προχωρήσουμε στην πνευματική μας πορεία, η μετάνοιά μας πρέπει να είναι γνήσια και να γίνεται ολοψύχως, αλλιώς η σωτηρία μας είναι αδύνατη. Επομένως, η αναγνώριση και η παραδοχή της αμαρτωλότητάς μας απέναντι στο Θεό είναι αναγκαία. Αναγνώριση σημαίνει αυτοεξέταση του εαυτού μας και της συνειδήσεώς μας ώστε να εντοπίσουμε τις αμαρτίες που διαπράξαμε. Μάλιστα, ο Συμεών μακαρίζει αυτούς που φωτιζόμενοι από το θείο φως βλέπουν την ασχήμια της ψυχικής τους ενδυμασίας. Ωστόσο, η παραδοχή της καταστάσεώς μας δεν πρέπει να μας απελπίσει ή να μας καταθλίψει.

Χαρακτηριστικά αναφέρεται στο σπουδαίο παράδειγμα μετανοίας της Μαρίας της Αιγυπτίας, που συνειδητοποίησε ότι ο αμαρτωλός της βίος ήταν αυτός που δεν την άφησε να εισέλθει στο Ναό της Αναστάσεως του Κυρίου. Όταν όμως απευθύνθηκε στη Μεγαλόχαρη, δίνοντάς την υπόσχεση να εγκαταλείψει την αμαρτία και να πάει όπου Εκείνη θα της όριζε αρκεί να αξιωνόταν να προσκυνήσει τον Τίμιο Σταυρό, τότε η πόρτα του Ναού άνοιξε διάπλατα και αισθάνθηκε πως ο φιλάνθρωπος Θεός δέχτηκε τη μετάνοιά της. Έτσι μελετώντας τη συνείδησή μας θα δούμε τα καλά και τα άσχημα της ψυχής κι ακόμα «αν αγαπήσαμε τον κόσμο, αν προτιμήσαμε το Θεό από αυτόν ή αν ζητήσαμε τη δόξα των άλλων». Γι ΄αυτό ο άγιος συστήνει την καθημερινή εξέτασή της, σύμφωνα πάντα με τις εντολές του Θεού και όταν τις τηρούμε τότε να δοξάζουμε το Θεό ή αν παραβήκαμε το θέλημά Του, να μετανοούμε.

Η αληθινή μετάνοια έχει συγκεκριμένα γνωρίσματα. Αυτά επιγραμματικά είναι: η συναίσθηση της αμαρτωλότητάς μας, ο φόβος του Θεού, η μνήμη του θανάτου, η μίμηση του Χριστού, το πένθος και τα δάκρυα και η ελεημοσύνη που ως βάση έχουν την πίστη και την τήρηση των εντολών του Κυρίου για να καταστεί δυνατή η σωτηρία.

Προϋπόθεση για τη σωτηρία και βασική αρχή της πνευματικής ζωής είναι ο φόβος του Θεού. Ο άγιος Συμεών λέγει ότι «ο φόβος του Θεού είναι ένα ανίκητο, ακαταμάχητο όπλο της πίστεως. Όποιος βαδίζει με αυτό μπορεί και έχει τη δύναμη να κάνει τα πάντα, ακόμα κι αυτά που φαίνονται στους άλλους αδύνατα. Διότι αυτός που τον κατέχει είναι σαν γίγαντας ανάμεσα σε πιθήκους ή σαν βρυχώμενο λιοντάρι ανάμεσα σε σκύλους και αλεπούδες, που στηρίζει την πεποίθησή του στον Κύριο και με το στέρεό του φρόνημα τους χτυπά και τους τρομάζει, κρατώντας σαν σιδερένια ράβδο το θείο λόγο της σοφίας»[ii]

Απαραίτητη ακόμα είναι η πιστότητα στις εντολές του Κυρίου. Ακόμη ο Συμεών μας παρακινεί να μελετάμε την Αγία Γραφή ώστε να μάθουμε οτιδήποτε μπορεί να μας φανεί χρήσιμο και ωφέλιμο για την ώρα του θανάτου και να το πράττουμε με χαρά και διάθεση.

Ωστόσο ο άνθρωπος δεν πρέπει να φοβάται το βιολογικό θάνατο διότι μόνο πρόσκαιρα χωρίζει την ψυχή από το σώμα και αποσυνθέτει μόνο τη φθαρτή μορφή της ύπαρξης. Ο θάνατος της ψυχής είναι αυτός που πρέπει να τον φοβίζει καθώς του στερεί την αιώνια ζωή. Η μνήμη θανάτου ωφελεί τον πνευματικό αγώνα του ανθρώπου καθώς τον προφυλάσσει από την αμαρτία και τον παρακινεί να εργασθεί τις αρετές.

Βασικό στοιχείο της μετανοίας αποτελούν το πένθος και τα δάκρυα. Ο Χριστός μακαρίζει αυτούς που πενθούν και τους υπόσχεται ότι θα παρηγορηθούν από το Θεό. Το πένθος δείχνει ότι η μεταμέλεια που συντελείται στην ψυχή είναι πραγματική. Προέρχεται από τη λύπη που νιώθουμε όταν ενθυμούμαστε τις ανομίες που διαπράξαμε και φέρνει δάκρυα μετανοίας. Έτσι ο Συμεών επισημαίνει ότι πλανάται όποιος νομίζει ότι μπορεί να εισέλθει στη βασιλεία των ουρανών άνευ πένθους και δακρύων και παρομοιάζει την κατάνυξη που δημιουργούν ως ύδωρ που ξεπλένει τις αμαρτίες και ως πυρ που μεταποιεί τις ψυχές σε παραδείσους και κατακαίει τα πάθη.

Ο άνθρωπος πρέπει συνεχώς να μετανοεί και να κλαίει. Ο άγιος Συμεών λέγει ξεκάθαρα πως «κανένας δεν έγινε άγιος ή έλαβε το Άγιο Πνεύμα ή φώλιασε ο Θεός μέσα του, χωρίς την κατάνυξη και τα δάκρυα»[iii]. Η αρετή της Κατανύξεως μέσω των δακρύων φανερώνει την πραγματική μετάνοια που οδηγεί στην κάθαρση της καρδίας και συνεπώς στο φωτισμό και τη θέα του ακτίστου φωτός.

Η μετάνοια μόνη δεν αρκεί. Έτσι απαραίτητη κρίνεται η εξομολόγηση και η άφεση των αμαρτιών που δίνεται από τον πνευματικό πατέρα. Η επιλογή ενός έμπειρου πνευματικού πατέρα είναι αυτή που θα μας οδηγήσει να απολαύσουμε τα αιώνια δώρα, γι’ αυτό θα πρέπει να γίνεται σύμφωνα με τα λεγόμενα της Αγίας Γραφής και των συγγραμμάτων των Πατέρων ώστε να μην πλανηθούμε. Οι άγιοι και έμπειροι οδηγοί μπορεί να είναι σπάνιοι, αλλά ο Θεός φανερώνει ακόμα και σήμερα, όπως και παλιότερα τέτοιους, αρκεί να το ζητάμε με ειλικρίνεια και θα μας τον υποδείξει.

Οι Πατέρες της Εκκλησίας συχνά παραλληλίζουν την εξομολόγηση με την ιατρική. Όπως οι φυσικοί ιατροί ασχολούνται με τη θεραπεία του σώματος, έτσι και οι πνευματικοί μπορούν να ονομάζονται ιατροί της ψυχής αφού μπορούν να αντιμετωπίσουν και να θεραπεύσουν κάθε αρρώστια της ψυχής και όχι μόνο.

Η ομολογία της αμαρτίας είναι αναγκαία προϋπόθεση για να λάβουμε την άφεση των αμαρτιών. Το βεβαιώνει άλλωστε και ο ευαγγελιστής Ιωάννη όταν λέγει ότι «ο δίκαιος Θεός θα μας δώσει άφεση και θα μας καθαρίσει από κάθε αδικία αρκεί να ομολογήσουμε τις αμαρτίες μας»[iv]. Η απόκρυψη της αλήθειας και η συγκάλυψη των ανομιών από μέρους μας είναι μάταιη καθώς ο Κύριος γνωρίζει τα πάντα[v]και οι πράξεις μας θα αποκαλυφθούν αναπόφευκτα την ημέρα της Κρίσης. Δεν διστάζουμε να απογυμνώνουμε τον εαυτό μας και ομολογούμε την αρρώστια μας. Τον πνευματικό μας τον εμπιστευόμαστε και τον αναγνωρίζουμε οδηγό μας στο δρόμο της σωτηρίας καθώς λειτουργεί ως χορηγός της χάριτος του Αγίου Πνεύματος. Δια του πνευματικού πατέρα λοιπόν, μας μιλάει ο ίδιος ο Θεός. Με την υπακοή που του δείχνουμε ουσιαστικά υπακούμε στο θέλημα του Θεού.

Όπως ο ασθενής εμπιστεύεται και αγαπά τον ιατρό του έτσι θα πρέπει κι εμείς να εμπιστευόμαστε τον Πνευματικό μας ιατρό. Το Μυστήριο της Εξομολόγησης βοηθά στην αποφυγή της πνευματικής και κατά συνέπεια και της σωματικής ασθένειας αφού ο άνθρωπος είναι ψυχοσωματική οντότητα. Η γαλήνη και η συγχώρηση των αμαρτιών μέσω του μυστηρίου αποτελεί πολύ ευνοϊκό όρο για την αποκατάσταση της ψυχικής υγείας.

Όταν με την Χάρη του Θεού βρούμε τον καλό Πνευματικό ας μην τον αλλάζουμε, όσο αυτός βρίσκεται στη ζωή αυτή. Ποτέ δεν ωφελούνται εκείνοι που εναλλάσσουν τον Πνευματικό τους με κάποιον άλλο με σχετική ευκολία είτε το κάνουν από άγνοια, είτε από εγωισμό. Ούτε βέβαια είναι σωστή η πρακτική να έχουμε δύο Πνευματικούς και να λέμε κάποια αμαρτήματα στον ένα και κάποια στον άλλο. Μερικοί θέλουν τον Πνευματικό Πατέρα ως έναν φίλο τους ο οποίος θα έχει απεριόριστο χρόνο να συζητά μαζί τους τα πάντα. Αυτό είναι αδύνατο. Οπωσδήποτε αγαπάει τα Πνευματικά του παιδιά και είναι παραπάνω από φίλος. Είναι Πατέρας που πονάει και προσεύχεται για όλα τα Πνευματικά του παιδιά. Δεν θα πρέπει όμως να του στερούμε τον πολύτιμο χρόνο στον οποίο θα πρέπει και εκείνος να κάνει τα πνευματικά του καθήκοντα, να προσευχηθεί, να επικοινωνήσει με όλα τα πνευματικά του παιδιά εξ ίσου και να επικεντρώσει την προσοχή του σ’ αυτά που κινδυνεύουν περισσότερο ή τώρα μόλις αρχίζουν την πνευματική τους ζωή.

Κάποιοι δυσκολεύονται να προσέλθουν στο πανίερο Μυστήριο της ιεράς εξομολογήσεως με τη σκέψη ότι ο Πνευματικός υπάρχει πιθανότητα να κοινοποιήσει την εξομολόγησή τους. Αυτό βέβαια είναι ένα δαιμονικό τέχνασμα που σκοπό έχει να τους κρατήσει μακριά από το Μυστήριο και τη λύτρωση που παρέχει.

Το Μυστήριο είναι «απόρρητο». Το Μυστήριο και όσα λέγονται ως συμβουλές, κατευθύνσεις, επιτίμια είναι απόρρητα όχι μόνο για τον Πνευματικό αλλά και για τον εξομολογούμενο. Ο εξομολογούμενος δεν πρέπει να ανακοινώνει όσα άκουσε, διότι αυτά ισχύουν μόνο για τη δική του περίπτωση. Ο Πνευματικός σε κάποιον άλλο θα δώσει άλλο φάρμακο, ανάλογα με την ιδιοσυγκρασία του, και την ιδιαιτερότητά του. Κανένας άνθρωπος δεν είναι απόλυτα όμοιος με κάποιον άλλο.

Μία σωστή εξομολόγηση πρέπει:

- Να είναι σύντομη και περιεκτική. Εκ των προτέρων πρέπει να γνωρίζουμε τι θα πούμε (ή να τα έχουμε σημειωμένα σε ένα χαρτί).

- Να γίνεται με συναίσθηση αμαρτωλότητας και ενοχής. Συναίσθηση που αντανακλάται στα λόγια και στην όλη εμφάνιση του χριστιανού.

- Να είναι ειλικρινής, χωρίς δικαιολογίες, χωρίς ενοχοποίηση όχι μόνο άλλων ανθρώπων, αλλά ούτε και του διαβόλου.

- Να είναι άμεση, να γίνεται δηλαδή χωρίς αναβολή γιατί δεν γνωρίζεις ποια στιγμή θα σε επισκεφθεί απροειδοποίητα ο θάνατος.

- Να παίρνεις την απόφαση να αγωνιστείς ευσυνείδητα, ώστε όχι μόνο να μην επαναλάβεις τα αμαρτήματα που εξομολογήθηκες, αλλά και να επανορθώσεις ό,τι κακό έκανες.

- Να συνοδεύεται από πρόθυμη αποδοχή του επιτιμίου ή του κανόνα που θα ορίσει ο πνευματικός (νηστεία,ή ελεημοσύνη ή οτιδήποτε άλλο). Αυτό δεν αποτελεί «ποινή» ή «τιμωρία», αλλά ένα θεραπευτικό και παιδαγωγικό μέσο, που αποσκοπεί στην πνευματική υποβοήθηση και θεραπεία.

Η εξοµολόγηση πρέπει νὰ είναι ειλικρινὴς και να γίνεται µε ευθύτητα καρδίας. Με άλλα λόγια, ο µετανοών πρέπει να αποκαλύψει τα πάντα, συµπεριλαµβανοµένου που έπραξε τις αµαρτίες, πότε, µε ποιον (αλλά χωρίς να αποκαλύψει τα ονόµατά τους), γιατί, πόσες φορές, και κατὰ ποιο τρόπο. Ο µετανοών δεν µπορεί να θεραπευθεί πλήρως και αποτελεσµατικὰ χωρὶς νὰ δείξει όλες τις πληγές του.

Μία ανειλικρινὴς εξοµολόγηση θα καταλήξει οι αµαρτίες να αναφύονται πάλι εντὸς του αµαρτωλού. Ο άγιος Νικόδηµος ο Αγιορείτης περιγράφει τις αµαρτίες οι οποίες συσσωρεύονται σε ένα άνθρωπο σαν µία φωλιὰ ή σαν ένα αραχναίος ιστό όπου οι δαὶµονες κατοικούν. Εξυπακούεται ότι όσο πιο συχνὰ κάποιος εξοµολογείται τόσο πιο συχνὰ η συνείδησή του ανακουφίζεται. Επιπλέον, λέγει ο άγιος Νικόδηµος, όταν ένα πρόσωπο εξετάζει τη συνείδησή του πριν απὸ κάθε εξοµολόγηση, µετὰ τη συχνὴ εξοµολόγηση, υπάρχουν πάντοτε όλο και λιγότερες αµαρτίες να βρεθούν.

Κατά την διάρκεια του μυστηρίου ο πνευματικός πατέρας δεν διατηρεί μία παθητική στάση αλλά ακούει με μεγάλη προσοχή και συμμετέχει στον πόνο του πνευματικού του τέκνου. Μετά το πέρας της πλήρους εξομολόγησης του πιστού ακολουθούν εκ μέρους του πνευματικού κάποιες συμβουλές και κάποιες φορές κάποια επιτίμια προς θεραπεία «τῆς πασχούσης ψυχῆς»[vi].

Ο πνευματικός με το χάρισμα της διακρίσεως, έχει τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσει τα κάτάλληλα παιδαγωγικά μέσα καθώς γνωρίζει ότι κάθε άνθρωπος είναι μοναδικός και χρήζει ιδιαίτερη αντιμετώπιση. Επομένως, τα επιτίµια που βάζει ένας πνευματικός πατέρας υπηρετοῦν ὡς αποτρεπτικὰ και προληπτικὰ μέτρα εναντίον περαιτέρω αµαρτιών, ούτως ώστε ο Χριστιανὸς να µη µπορέσει νὰ πέσει πάλι στην αµαρτία και γίνει άρρωστος πνευματικά. Τα επιτίµια στην ορθόδοξη παράδοση έχουν παιδαγωγικό, φιλάνθρωπο, θεραπευτικὸ καὶ εκκλησιολογικὸ χαρακτήρα. Με τα επιτίµια επιδιώκεται όχι η τιµωρία του αµαρτωλού, αλλὰ η θεραπεία του απὸ τη νόσο της αµαρτίας. Ο κανόνας μπορεί να είναι – είτε νηστεία, γονυκλισίες, ξεροφαγία, προσευχή, ελεηµοσύνη, αποχὴ απὸ τη θεία Κοινωνία, ή οτιδήποτε άλλο – υπηρετεί επίσης να εξευµενίσει το Θεό, να ειρηνεύσουµε µε Αυτὸν και να συµφιλιωθούµε µαζί Του. Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις οι κανόνες και τα επιτίμια καταπολεμούν και θεραπεύουν την αμαρτία. Μια διαφορετική ερμηνεία προωθεί ένα εκκοσμικευμένο και νομικίστικο τρόπο αντίληψης των κανόνων-επιτιμίων και γενικότερα της σχέσης πνευματικού και εξομολογουμένου που παύει να είναι σχέση ιατρού και ασθενούς και μετατρέπεται σε σχέση δικαστή και κατηγορουμένου.

Μέσω της εξοµολογήσεως η χάρη του Αγίου Πνεύµατος, που αποµακρύνθηκε [εξαιτίας της] αµαρτίας µας, επαναποκαλύπτεται. Βοηθά στην ένωση του ανθρώπου µὲ τὸ Θεό. Ανακουφίζει τη συνείδηση. Ανανεώνει τον αµαρτωλὸ και τον βοηθά να εργάζεται τις αρετές

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Μουρατίδου, Α., Η ποιμαντική φροντίδα προς τους ανιάτως νοσούντας (μεταπτυχιακή εργασία, Θεολογική Σχολή, Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας Α.Π.Θ.), Θεσσαλονίκη 2008.
Ντόκου, Γ., πρεσβυτέρου, Η Μυστηριακή ζωή ως άξονας της πνευματικής ζωής στα κείμενα του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου (διδακτορική διατριβή, Θεολογική Σχολή Α.Π.Θ.), Θεσσαλονίκη 2009.
Παλάνη, Δ., Η μετάνοια και η εξομολόγηση κατά τον Συμεών τον Νέο Θεολόγο (μεταπτυχιακή εργασία, Θεολογική Σχολή Α.Π.Θ.), Θεσσαλονίκη 2015.
Πάτσαλου, Ν., Ιεροδιακόνου, Η Μυστηριολογία στο έργο του Συμεών Του Νέου Θεολόγου μέσα από τα χαρακτηριστικά της στοιχεία (μεταπτυχιακή εργασία, Θεολογική Σχολή Α.Π.Θ.), Θεσσαλονίκη χ.χ
Σάββα Αγιορείτου, Αρχιμ. Το Μυστήριο της Ιεράς Εξομολογήσεως, έκδ. Ιερά Μονή Αγίας Τριάδος Εδέσσης 2017.